Zonnebloemen in Zuid-Frankrijk

Net als Van Gogh is Kiefer van jongs af aan gefascineerd door de natuur. Maar hij komt uit een heel andere tijd. Kiefer wordt geboren op 8 maart 1945 in een dorp in Duitsland, in de nadagen van de oorlog. Zijn moeder stopt, als hij nog een baby is, was in zijn oren om ze te beschermen tegen het geweld van de bombardementen. Zo groeit Kiefer op in een geruïneerde omgeving, in een tijd waar de haat jegens Duitsland nog lang voelbaar is.

Als achttienjarige jongen trekt Kiefer in 1963 met een kunstbeurs in de voetsporen van Van Gogh. Hij reist via Arnhem en Amsterdam naar Zundert, om daarna in Vincents sporen door te reizen tot het zuiden van Frankrijk. Hij hield tijdens die reis een dagboek bij. Daarin noteert hij wat hem opvalt. Naast de haat jegens Duitsers die hij onderweg moest doorstaan (de automobilist die hem als lifter meenam richting Zundert, had hem niet als Duitser herkend, anders had hij hem zeker laten staan) beschrijft hij ook de spannende geluiden in de schuur bij de familie Mutsters aan de Moerse baan waar hij, op voorspraak van burgemeester Manders een aantal dagen logeert in de hooischuur. Maar hij bejubelt ook het landschap dat hem Van Goghachtig voorkomt, betreurt dat het vertellen van verhalen heeft plaatsgemaakt voor de televisie waar iedereen schaapachtig naar kijkt, bewondert hoe proper het bij de familie is, maar beklaagt zich ook over de beestjes die hij later in Parijs nog lijkt te voelen. Hij maakt in Zundert een aantal schetsen. Van het landschap, maar ook van de familie Mutsters omdat die er in zijn ogen zo mooi als Aardappeleters uitzien.

De jonge Kiefer wordt in 1969 bekend door de serie ‘occupation’. Daarin fotografeert hij zichzelf terwijl hij de Hitlergroet maakt in het nazikostuum van zijn vader op een aantal beladen plaatsen in Europa. Hij borduurt voort op Noorse mythen die ook de nazi’s in hun propaganda gebruikten. De gedachte erachter is niet een eerbetoon aan het nazisme, maar juist het bespreekbaar maken van het oorlogsgeweld en om ervoor te zorgen dat de nazi’s niet het laatste woord hebben. In 1980 vertegenwoordigt hij Duitsland op de biënnale in Venetië naast Georg Baselitz. Joseph Beuys was als een soort mentor voor hem. Met hem deelt hij de liefde voor lood als materiaal voor zijn werken, de alchemistische lading die het heeft om in goud te kunnen veranderen.

Op 13 juli 2023 bezoeken we La Ribaute in Barjac, het domein dat Kiefer in 1992 kocht. Zijn vrouw wilde graag in Frankrijk wonen en dit complex, voorheen een zijdefabriek, stond te koop. In 1995 gaan ze er wonen en werken tot ongeveer 2009. Het domein is sinds 2022 opengesteld voor publiek. Het wordt beheerd door een stichting waarin ook Kiefers zoon plaatsheeft. Het doel is de site te behouden voor de toekomst en het beperkt openstellen voor publiek draagt daaraan bij. Hier geen massatoerisme. Hier geen ‘exit through the giftshop’.

Het feit dat er maar een beperkt aantal plaatsen per dag is, draagt bij aan het exclusieve gevoel dat zich van ons meester maakt als we voor de poort staan met een handvol liefhebbers. Deze kleine groep wordt vakkundig verdeeld in Frans- en Engelssprekenden. Wij belanden daarmee in een gezelschap met zeven Venezolaanse vrouwen, een Italiaanse man en een Engels echtpaar. Op het plein waar de groepsverdeling wordt gemaakt wordt duidelijk dat fotograferen en filmen strikt verboden is, op twee plekken na. De eerste is het plein waar we op dat moment staan. De tweede plek is bij de torens. Wij hadden als braafste kindjes van de klas de camera daarom in de auto laten liggen. De rest van onze groep fotografeert er de ganse tour lustig op los.

Nou was het lastig om je in te houden qua foto’s maken tussen dat kunstgeweld, maar door niet te fotograferen, kijk je beter naar wat er is. En dat is veel. Het komt beter binnen. Tot tranen geroerd. Om stil van te worden. Enkel superlatieven volstaan. Een korte samenvatting van de tour: van het ontvangstplein lopen we direct richting de ‘seven heavenly palaces’ immense torens, opgebouwd uit onder meer afgietsels van zeecontainers, van elkaar gescheiden door immense loden boeken die verwijzen naar joodse mystieke verhalen. Maar de uitstekende betonijzers in diezelfde torens verwijzen weer naar de uitsteeksels op bunkers uit de Tweede Wereldoorlog die ervoor zorgden dat bommen net boven het bouwwerk al tot ontploffing kwamen en dus minder schade aanrichtten.

Naast het terrein met de torens staan enorme kassen waarvan de ramen door Kiefer zijn witgeschilderd. Daarin staan ‘bruiden’, verwijzingen naar vrouwen uit de klassieke geschiedenis met in plaats van hoofden bakstenen, boeken, slangen of prikkeldraad; al naargelang hun prestaties. De gids begeleidt ons via diverse installaties boven- en ondergronds uiteindelijk naar een immense hangar voor zijn meest recente werk.

Barjac is daarmee, naast volwaardige kunstsite, ook een kunstopslag in ontwikkeling. Wanneer de planning daarom vraagt worden werken erheen gebracht of vandaan gehaald. Er worden nog steeds nieuwe opslag- annex tentoonstellingsruimten gebouwd en langs het pad moet je niet gek opkijken als er ogenschijnlijk achteloos een stapel bronzen zonnebloemen ligt te wachten tot ze een hernieuwde rol in een nieuw werk krijgen toebedeeld. Het staat er tot Kiefer het weer elders nodig heeft. Want zijn werk is nooit echt af. Materiaal wordt nooit weggegooid, maar kan altijd weer hergebruikt worden. De doeken zelf ziet hij ook meer als materiaal dan als voltooid werk. Tot groot verdriet van galeries en de verzekeringsagent…

Wat het meest indruk maakt is de installatie met zonnebloemen die lukraak uit een metalen drukpers steken. Omringd met loden boeken. Op de achtergrond een groot schilderij waarmee het een geheel vormt in deze opstelling. De maat van de schilderijen, de intensiteit en de kracht die ervanuit gaan. Het is niet in woorden uit te drukken. In diezelfde zaal ook een doek van ongeveer 8 x 10 meter. Daarop een concentrische spiraal als een sterrenstelsel. Van dichterbij zie je dat de sterren eigenlijk zaden van een zonnebloem zijn. Stuk voor stuk afgegoten in brons en daarna op het doek bevestigd. Hier komt Kiefers bewondering tot uiting voor Robert Fludd, een zestiende-eeuwse wetenschapper die micro- en macrokosmos met elkaar wist te verbinden. Zijn kinderfantasie vanuit het zonnebloemveld zo ver uitvergroot dat niets anders overblijft dan er zelf in meegezogen worden.

Sol Invictus, de onoverwinnelijke zon, is het laatste werk dat we zien in de grote hal. Een sleutelstuk zo lijkt het door de bril waardoor wij naar zijn werk kijken. Een zelfportret van de schilder die op zijn rug ligt. Een zonnebloem rijst torenhoog boven hem uit. Het is de lastigste yogahouding ‘Savasana’, waarin je je dood waant als het ware, je ziel een moet worden met de natuur en je nergens meer aan denkt. Een verwijzing naar de zonnewende en Fludds theorie waarin hij stelt dat de transitie van bijvoorbeeld mineralen naar een volgende levensvorm mogelijk is. Zou ook de mens verlicht kunnen worden tot een volgend niveau? Kiefers werk is altijd gelaagd en niet in een keer te doorgronden. Dat maakt het boeiend en indrukwekkend. Het maakt ons meer overtuigd om de cirkel rond te maken. Het werk op Vincents geboortegrond te tonen, de geboortegrond die Kiefer als achttienjarige ontroerde en niet meer losliet.

Hier geen ‘exit through the gift shop’ schreven we al, voor je het weet sta je weer bij de poort waardoor je drie uur eerder bent binnengekomen. Maar iets zei ons dat hier niet alleen een figuurlijk zaadje geplant is in ons hoofd, maar dat we ook een echt zaadje mee zouden moeten nemen. Van de prachtige cipressen op dit landgoed. De gids legde onze bijzondere wens voor aan de bewoner en bewaker die ons gedurende de tour volgde. Hij liet ons instappen in de bus en we mochten de zaden plukken van de cipressen die naast de torens groeiden. Deze zaden planten we in Zundert en laten zo alvast een stukje van Kiefers nalatenschap wortelen in Zundert.